Rafael Hüseyn: 

AZƏRBAYCANIN VƏ DÜNYANIN ÇİNGİZİ

O nə dünyada ilkdir, nə Azərbaycanda.

Əslində onun ustası olduğu detektiv janrı da sən deyən köhnə deyil.

Bu,180 ilə sığan bir tarixdir.

Və bu janrın adından əvvəl nümunələri yaranıb.

Məşhur Amerika yazıçısı Edqar Po 1841-42-ci illərdə yazdığı “Morq küçəsində qətl” və “Mari Rojenin sirri” romanlarıyla bu növ macəra ədəbiyyatının əvvəlinci örnəklərini doğursa da, mənası “xəfiyyə”, “təhqiqat” olan “detektiv” sözünü həmin janra ad edib yaraşdıran 1878-ci ildə başqa bir amerikan yazıçısı Enn Ketrin Qrin olub.

Bu çox da uzun olmayan zaman içərisində isə janrın dünyaca məşhur yaradıcıları yetişiblər və möcüzə yaradıblar.

Möcüzə də ondan ibarətdir ki, onların müəllifi olduğu kitablar özlərindən yüzillər və minillər əvvəl yaşamış bütün şair və yazıçıların əsərlərini nəşr olunma sayı və sürəti, oxunma, yayılma və tərcümə edilmək əhatəsi ilə rahatca üstələyib, həmin yazarlar ildırım sürəti ilə dünyanınkılaşblar.

Artur Konan Doylu, Aqata Kristini, Jorj Simenonu, Gilbert Kiyt Çestertonu, Erl Stenli Qardneri... indi dünyanın hər yerində tanıyırlar və az qala onların əsərləri dünyanın bütün ölkələrində işıq üzü görüb.

Azərbaycan ədəbiyyatına bu janr XX yüzilin ortalarına gəlib və bizim də öz ölkəmizdə tanınan, sevilən detektiv yazıçılarımız və əsərlərimiz meydana çıxıb.

Azərbaycan oxucularının köhnə nəsli Cəmşid Əmirovun “Brilyant məsələsi”, “Qara volqa” kitablarının əl-əl gəzdiyi çağları unutmayıblar.

Və 1980-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında da, elə dünya detektivinin tərcümeyi-halında da qeyri-adi hadisə baş verdi.

Sanki daha hər kəsi heyrətləndirə biləcək hadisələrin baş verə biləcəyi təsəvvür edilməyən detektiv meydanında yeni bir imza göründü.

Göründü və qısa müddətdə işığı çox uzaqlara çatan bir ulduz kimi parladı.

Həm də bu yeni ulduz artıq yetərincə detektiv ənənəsi olan hansısa ədəbiyyatdan deyil, bu janrın əyaləti, ucqarı sayıla biləcək Azərbaycandan yüksəldi.

Böyük ədəbiyyatda 30 illik yol, 194 adda kitab, dünyanın 30-dək dilinə çevrilən, ümumi tirajı 27 milyona çatan 600 kitab...

Bircə cümləyə sığan bu statistika, belə uğur Nizami Gəncəvidən üzü bu yana klassikli müasirli heç bir Azərbaycan ədibinə nəsib olmayıb.

Bundan sonra yenə, haçansa belə bir fenomen yaranacaqmı?

Sanki deyilə biləcək bütün sözlərin söylənib qurtardığı, düşünülə biləcək ən qəliz süjetlərin artıq çoxdan qurulmuş olduğu detektiv janrında nəinki gözə təpilən kitablar yazmaq, hətta siyasi detektiv istiqamətini cilalayaraq onun dünyadakı ən üstün yaradıcılarından birinə çevrilmək də Çingiz Abdullayevin hünəridir.

Və bu həqiqəti həmin janrın yarandığı ölkədə – Amerika Birləşmiş Ştatlarında etiraf ediblər!

Öz əsərləri və qəhrəmanları kimi Çingiz Abdullayev elə məşhurlaşıb, elə əfsanələşib ki, tutalım, çox sevildiyi Rusuyada küçədən keçəsi olsa və heyran oxucularına nişan versən ki, o kitabları yazan Çingiz bax budur, az adam inanar.

Uzağa niyə gedirəm, niyə təsəvvürlə danışıram ki!

Çingizin özünün nəql etdiyi əhvalatdır.

Deyir, bu yaxınlarda Türkiyədə, İstanbul şəhərindəki məşhur Prea Palas otelində detektiv ədəbiyyat bayramı keçirilirmiş. Dünyanın ən müxtəlif adlı-sanlı yazarlarının türkcə, ingiliscə, fransızca kitabları sərgilənirmiş. Dəhlizdə də qara pərdə üzərində Yet Kürəsinin 10 məşhur detektiv yazıçısının portretləri.

Çingiz ömür yollarına, yaradıcılıqlarına yaxşı bələd olduğu bu ünlü qələm sahiblərinin tanış portretlərinin qarşısından keçə-keçə çatır 9-cu portretə – bu məşhur yazarlar sırasından dünyanın ən son itirdiyi Umberto Ekoya.

Və birdən diksinir – 10-cu portretdən ona özü baxırdı.

Amma daha çox o vaxt təəccüblənir ki, iki-üç addım da irəliləyincə həmin qara pərdə üzərində bir yazı görür: “Bu 10 yazıçı bütün dünyada məşhurdur, heyiflər ki, 10-u da dünyasını dəyişib”.

Çingiz təşkilatçılara müraciət edir: “Çox sağ olun, gözəl sərgi düzəltmisiniz, layiqli bayram keçirirsiniz, təşəkkür edirəm ki, bu şəkilləri də asmısınız. Amma yazırsınız ki, bu yazıçıların hamısı həyatdan gedib. Doqquzuna sözüm yax. Mən ki diriyəm, sağam, qarşınızdayam”...

Çingiz bu əhvalatı mənə gülə-gülə söyləyəndə mən də ona tarixən baş vermiş, amma gözündə yaş olan başqa bir hekayəti danışdım.

Bu macəranı polyak Mateuş Qralevski 1877-ci ildə Lvovda çapdan çıxmış “Qafqaz. 12 illik əsirlik xatirələri” adlı kitabında təsvir edir.

Abbasqulu ağa Bakıxanov İrana səfəri əsnasında Ərdəbildə məscidə girir.

Axund minbərdən moizəsini edib qurtardıqdan sonra əlində saxladığı kitabı göstərir, camaata müraciətlə deyir: “İndi sizə mərhum ədib, cənnətməkan Abbasqulu ağa Qüdsinin hikmətli sözlərini oxuyacağam”.

Və sonra cildini öpərək kitabı açır, şövqlə oradakı parçaları qiraət etməyə başlayır.

Oxuyur, oxunanlar dinləyənləri məftun edir, riqqətə gətirir, ara-sıra “əhsən”, “mərhəba”, “Allah rəhmət eləsin” sədaları eşidilir.

Və baxırlar ki, bir kənarda dayanmış, geyim-kecimindən qərib olduğu hiss edilən orta yaşlı kişi ağlayır.

Axund soruşur: “Ey müsafir, sən bizimlə birgə bu kitabdakı bilik qidası və nitq şəhdini dadmaq əvəzinə niyə ağlayırsan?”.

Abbasqulu ağa yanağından axan göz yaşını silərək dillənir: “Ağa, mən sevincimdən ağlayıram. Siz bu kitabı tərif edirisniz, onu yazana rəhmət oxuyursunuz. Hər bir insanın arzusudur ki, həyatda olmadığı vaxtlarda görəsən onu yada salacaqlarımı, yada salsalar, necə xatırlayacaqlar. İndi mən çox bəxtiyaram. Kitabını oxuduğunuz, rəhmətlik dediyiniz, xatirəsini ehtiramla yad etdiyiniz o adam mənəm, Abbasqulu ağa Qüdsiyəm...”

Və Çingiz Abdullayev – sağlığında adı heykəlləşmiş, etalonlaşmış, dünyanın məşhur klassiklərinin cərgəsinə qoşulmuş, mənim, bütün Azərbaycanın və dünyanınkı olan bu qiymətli ziyalımız və yazıçımız da çox bəxtiyardır.

Bu qədər sevginin ünvanı olmaq səadət deyilmi?

Millətini, yurdunu sevən hər vicdanlı azərbaycanlı belə bir Vətən övladı ilə iftixar etməzmi?!